زبان فارسی در محاصره كافه‌ها

وقتی در خیابان‌های تهران قدم می‌زنیم با تابلوهایی روبه‌رو می‌شویم كه نام‌های بیگانه و گاه بی‌معنا را فریاد می‌زنند. نام فروشگاه‌ها، برندها، عنوان محصولات، رستوران‌ها و حتی بیلبوردهای تبلیغاتی هر روز بیشتر از دیروز از زبان مادری ما، زبانی كه در بطن خود هویت، اندیشه و فرهنگ این سرزمین را حمل می‌كند فاصله می‌گیرند. چه شد كه زبان فارسی در میدان نام‌گذاری و تبلیغات شهری، این‌چنین به حاشیه رفت؟ آیا زمان آن نرسیده كه در باز تعریف هویت شهری زبان فارسی را دوباره به صدر بنشانیم؟ برنامه رادیویی «دور یك میز» رادیو‌تهران با مشاركت محمدحسن مقیسه پژوهشگر حوزه ادب فارسی، سرهنگ علی رفیعی رئیس اماكن تهران بزرگ، علی زعفری نایب‌رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌های تهران و حامد صلاحی عضو شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نگاهی دقیق و تحلیلی به بررسی ریشه‌ها، ابعاد و راهكارهای حفظ و ترویج زبان فارسی در نام‌گذاری اماكن، فروشگاه‌ها، محصولات و تبلیغات شهری تهران پرداخت. آنچه می‌خوانید، گزارشی از این برنامه پرچالش رادیویی است.

وضعیت تابلوهای تجاری در شهر تهران خوب است
سرهنگ رفیعی، رئیس پلیس اماكن تهران بزرگ وضعیت تابلوهای تجاری در شهر تهران را به‌طور كلی خوب ارزیابی كرد اما اعتقاد دارد كه هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله وجود دارد و نیاز به تلاش بیشتر نهادهای ذی‌ربط است. او تأكید می‌كند هر واحد صنفی برای صدور مجوز فعالیت باید به پلیس نظارت بر اماكن عمومی مراجعه كند و استفاده از واژگان بیگانه در تابلوها ممنوع است و ‌به عدم صدور پروانه كسب منجر می‌شود. او همچنین به وجود برخی خلأهای قانونی و سامانه‌ای در گذشته اشاره می‌كند كه باعث شده برخی واحدهای صنفی از واژگان غیرفارسی استفاده كنند اما در حال حاضر، با نظارت بیشتر، تلاش می‌شود این تابلوها اصلاح شوند.

چگونه نام مناسب برای كسب‌و‌كار خود انتخاب كنیم؟
رئیس پلیس اماكن تهران بزرگ گفت: سه مرجع اصلی ممنوعیت استفاده از القاب نامناسب برای واحدهای صنفی عبارتند از: بند 4 ضوابط انتظامی عمومی و ترافیكی صنفی، ماده 14 آیین‌نامه اجرایی قانون ممنوعیت به‌كارگیری عناوین و اصطلاحات بیگانه و آیین‌نامه اجرایی قانون ممنوعیت به‌كارگیری القاب بیگانه مصوب 1378.
وی افزود: پلیس در بند 4 ضوابط، واژه انتخاب شده برای واحد صنفی را بررسی می‌كند كه اتحادیه‌های صنفی و مراجع خاص نیز در این فرآیند نقش دارند.

تاییدیه امنیتی واحدهای صنفی‌؛ رویكردی دوگانه
سرهنگ رفیعی تصریح كرد: رویكرد ما در قبال تاییدیه امنیتی واحدهای صنفی، به دو صورت است: قبل از افتتاح: اگر واحد صنفی، پیش از راه‌اندازی، برای تاییدیه امنیتی مراجعه كند، مطابق ضوابط موجود، بررسی‌های لازم انجام می‌شود. در این مرحله، اگر نام انتخابی واحد صنفی با معیارهای ما مغایرت داشته باشد، رویكرد ما بیشتر ارشادی، توضیحی و ایجابی خواهد بود.
پس از افتتاح: درصورتی كه واحد صنفی پس از راه‌اندازی، برای دریافت تاییدیه اقدام كند، رویكرد ما قاطعانه و سلبی خواهد بود. در این مرحله، متصدی ملزم به تغییر نام واحد صنفی خود خواهد شد تا بتواند تاییدیه پلیس را دریافت كند.

از نام‌های عجیب و غریب تا گویش‌های محلی
رئیس‌پلیس اماكن تهران بزرگ دراین‌رابطه گفت:انتخاب نام برای واحدصنفی،انگیزه‌های مختلفی دارد.یكی ازاین انگیزه‌ها، استفاده از نام‌های غیرمعمول برای جذب مشتری و افزایش سود است.بعضی ازكسبه از واژه‌های انگلیسی در نام یا فهرست محصولات و غذاهای خود استفاده می‌كنند تا قیمت‌ها رابالاتر نشان دهند. گاهی، كسبه‌ای كه با نام‌گذاری واحد صنفی خود مشكل دارند، به پلیس مراجعه می‌كنند و ازردشدن درخواست پروانه كسب‌شان به‌دلیل نام انتخابی شكایت دارند.در این موارد، بررسی می‌كنیم كه آیا نام انتخابی به گونه‌ای جانوری، گیاهی یا...از مناطق دیگر جهان اشاره دارد یا خیر.اگر چنین باشد،معمولادرخواست آنهاردوبه فرهنگستان زبان فارسی ارجاع داده می‌شودكه به‌ندرت چنین نام‌هایی‌راتأیید می‌كنند.

نقش سیاست‌گذاری و حمایت در حل چالش نام‌گذاری
وی خاطرنشان كرد: با وجود ارزش و اصالت نام «قهوه‌خانه»، محدودیت‌ها و سیاست‌های غلط گذشته، استفاده از نام‌های انگلیسی را رایج كرده است.ایجاد یك فضای حمایتی، تشویقی و مشاوره‌ای از طریق تشكیل كارگروه‌ها، می‌تواند در رفع این چالش مؤثر باشد. كافه‌ها به‌عنوان محل تجمع اقشار مختلف جامعه، پتانسیل بالایی برای صادرات فرهنگی دارند.با این حال،سختگیری‌های موجوددرصدورمجوز ومحدودیت‌های نام‌گذاری، موجب بروزمشكلات واعتراضاتی درمیان كافه‌داران می‌شود.بعضی ازكافه‌داران ممكن است ازنام‌گذاری با كلمات خاص به‌عنوان ابزاری برای ابرازاعتراض خوداستفاده كنند.

«نسل زِد» و نقش كافه‌ها در ارتقای زبان فارسی
زعفری، نایب‌رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌های تهران عنوان كرد: قطعا بسیاری از فعالان حوزه كافه داری، افراد تحصیلكرده هستند. نسل زِد «z» نیز به‌طور قابل‌توجهی در این صنعت فعال است و می‌توان با ارائه مدل‌ها، ایده‌ها و فرهنگ‌سازی مناسب، آنها را به سمت اهداف مورد نظر سوق داد اما در واقعیت، مشكل از ریشه است و نیازمند حل اساسی است.
زعفری دراین‌باره گفت: رادیوتهران، با توجه به برنامه‌ها‌ی فاخری كه دارد، می‌تواند به‌همراه اتحادیه و اداره‌ اماكن، طرحی جامع برای حمایت از كافه‌داران ارائه دهد. مشكل اصلی با فرهنگستان زبان فارسی نیست، بلكه با سیاست‌های كلان است. كافه‌داری به بلوغ رسیده، اما متولی مشخص و ثابتی ندارد. تعدد متولیان مشكل‌ساز شده است. برای حل این مسأله، ابتدا نیاز به یك متولی ثابت در سطح كشوری داریم.

گنجینه‌ای كهن، نیازمند پاسداری در عصر حاضر
مقیسه، پژوهشگر حوزه ادب‌فارسی نیز گفت: زبان‌فارسی زبانی برآمده از 100 یا 200 سال پیش نیست؛ این زبان سابقه‌ای هزارساله در كتابت دارد. درواقع، زبانی با قدمت 10قرن در دنیا یافت نمی‌شود. كتابت به زبان فارسی از نیمه دوم قرن سوم هجری آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. موضوع زبان تنها به ایران ما محدود نمی‌شود؛ بلكه كشورهای اروپایی نیز نسبت به این امر حساس هستند. این‌طور نیست كه تصور كنید این حساسیت فقط در كشور ما و از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی، یا حتی دانشمندان، نخبگان و مفاخری كه مشغول كار علمی هستند (و نه اجرایی) وجود دارد. این موضوع در دنیا پذیرفته‌شده است.

زبان فارسی؛ از زبان مشترك تا انزوای تدریجی
وی عنوان كرد: زبان، دریچه‌ ورود به فرهنگ است. زبان، بستر و حامل فرهنگ است. با زبان می‌توان فرهنگ یك كشور را دگرگون كرد؛ چنان‌كه در كشورهای پیرامونی ما این كار را كرده‌اند. زمانی، همین‌طور كه من و شما به زبان فارسی صحبت می‌كنیم، در گذشته‌ای نه‌چندان دور ــ یعنی حدود 200سال پیش ــ مردم منطقه‌ شبه‌قاره، یعنی هند، پاكستان و سریلانكا، با هم به زبان فارسی صحبت می‌كردند. اما اكنون وقتی با یك هندی روبه‌رو می‌شوید، دیگر سخن او را نمی‌فهمید. چرا؟ چون استعمار متوجه شد كه زبان فارسی چه زبان قدرتمندی است و چه آثار فاخری دارد؛ آثاری مانند مثنوی، شاهنامه، ابیات خیام و ابیات حافظ كه همین الان هم در دنیای غرب خریدار دارند. استعمارگران، این زبان را به آرامی از سطح جامعه عقب راندند، به‌گونه‌ای كه اكنون در دنیا فقط سه كشور وجود دارد كه به زبان فارسی صحبت می‌كنند: تاجیكستان، افغانستان و ایران عزیز؛ و البته شهرهایی مانند بخارا و سمرقند كه در ازبكستان واقع شده‌اند.

آیا فارسی می‌تواند زبان مرجع باشد؟
مقیسه در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان كرد: واژگان فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و اسپانیایی به‌دلیل همكاری‌های اقتصادی و چیرگی كشورهای غربی در رسانه‌های نوین، به‌ویژه اینترنت و فضای مجازی، به‌وفور وارد جامعه ما می‌شوند. این وضعیت در كشورهای عربی نیز مشابه است. پرسش اصلی این است كه آیا فارسی می‌تواند به زبان مرجع تبدیل شود؟ برای رسیدن به مرجعیت علمی، چند مؤلفه ضروری است: قدرت سیاسی و بین‌المللی، قدرت اقتصادی و تجاری، نیرومندی علمی، چیرگی بر فضای رسانه‌ای و تبلیغاتی و پشتوانه عمیق فرهنگی و تاریخی. وی افزود: درحال‌حاضر، زبان فارسی به‌دلیل پشتوانه فرهنگی غنی و قدرت ذاتی خود پابرجا مانده است، اما در زمینه‌های اقتصادی، علمی و رسانه‌ای ضعف دارد. این ضعف‌ها باعث چیرگی زبان‌هایی مانند انگلیسی، چینی و كره‌ای شده است. گرایش روزافزون به زبان‌های چینی، ژاپنی و كره‌ای نیز به‌دلیل پیشرفت‌های علمی این كشورهاست.

نسل جوان و ضرورت مطالعه تاریخ
مقیسه همچنین گفت: متاسفانه قشر جوان ما خلأ مطالعه تاریخی دارد و حتی تاریخ 50 سال پیش خود را نیز به‌خوبی مطالعه نكرده است. در ایران به‌خصوص در دوران پهلوی اول و دوم موضوع تغییر خط به‌صراحت در مطبوعات ما مورد بحث قرار گرفته بود. جالب است كه حتی در دوران مشروطیت حدود 26 خط برای زبان فارسی پیشنهاد و حتی برای بعضی از آنها كتاب چاپ شد. یكی از بركات انقلاب اسلامی پابرجا ماندن خط فارسی و زبان فارسی بود كه قطعا یكی از دلایل آن فهیم‌بودن و ایستادگی ملت ایران است.

رادیوی زبان فارسی؛ پیشنهادی برای تقویت زبان ملی
مقیسه تاكید كرد: برای اجرایی‌شدن هر طرح بنیادی، نیازمند فعالیت‌های اساسی در همه سطوح نظام اداری و ساختار كشور هستیم. متاسفانه، در بسیاری از بخش‌ها با سستی و عدم انجام كامل كارها مواجهیم كه به انباشت مشكلات در جامعه منجر شده است. این موضوع در آموزش‌وپرورش بسیار مشهود است و با وجود اقداماتی كه انجام شده، هنوز راه درازی در پیش داریم.وی افزود: فرهنگستان زبان و ادب‌ فارسی متشكل از نخبگان علمی و ادبی كشور است كه تلاش‌های قابل توجهی انجام می‌دهند. اما به نظر می‌رسد خروجی تلاش‌های این نهاد به اندازه كافی در جامعه دیده نمی‌شود. این گسست در كجا اتفاق می‌افتد؟مسئولیت این امر بر عهده كدام نهاد است؟ (فرهنگستان، بنیاد سعدی، شورای عالی انقلاب فرهنگی؟)
مقیسه پیشنهاد كرد: با الگوگرفتن از رادیومحرم و اربعین، یك رادیوی تخصصی زبان فارسی راه‌اندازی شود كه به‌صورت مستمر به مسائل مربوط به زبان فارسی و حواشی آن بپردازد. درنهایت، احساس مسئولیت همگانی كلید حل این مشكلات است.

نقش وزارت ارشاد در هم‌افزایی فعالیت‌های زبان فارسی
حامد صلاحی، عضو شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌دلیل جایگاه كلیدی خود در حوزه فرهنگ و ارتباطات، نقش مؤثری در هماهنگی و هم‌افزایی نهادهای مرتبط با زبان و ادبیات فارسی ایفا می‌كند. این وزارتخانه، از طریق شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی، تلاش می‌كند تا میان نهادهای مختلفی كه در این زمینه فعالیت دارند (مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی و سازمان‌های دیگر) هماهنگی ایجاد و از تداخل وظایف جلوگیری كند. وجود نهادهای متعدد در این حوزه، اگرچه می‌تواند به غنای فعالیت‌ها بینجامد، اما احتمال موازی‌كاری را نیز افزایش می‌دهد.