گفت‌وگو با تهیه‌كننده برنامه «كتاب فرهنگ»؛ می‌خواهیم شعر و طنز در زندگی روزمره مردم جریان پیدا كند و فقط در كتابخانه‌ها نماند

به گزارش روابط عمومی معاونت صدا، برنامه «كتاب فرهنگ» سه شنبه ها با نگاهی تازه به ادبیات فارسی، طنز را به ابزاری برای تفكر، تأمل و انتقال پیام‌های عمیق انسانی تبدیل كرده است. در گفت‌وگو با فاطمه ترسا تهیه‌كننده این برنامه، از سازوكار طنز در رسانه، شیوه تعامل با مخاطبان، و مسیر جدید «كتاب فرهنگ» گفت‌وگو كرده‌ایم.

ایده اصلی برنامه «كتاب فرهنگ» در سه‌شنبه‌ها از كجا شكل گرفت؟

ایده این برنامه بر پایه‌ی طنز آغاز شد، اما نه طنز صرفاً برای خنداندن، بلكه طنزی كه در بطن خود اندیشه و تأمل دارد. هدف ما در گروه تاریخ و اندیشه رادیو فرهنگ این بود كه كتاب فرهنگ از یك برنامه‌ی كلاسیك ادبی فراتر رود و فضایی تعاملی میان مخاطب و ادبیات ایجاد كند. یعنی مخاطب تنها شنونده نیست؛ درگیر خلاقیت می‌شود، نظر می‌دهد، شعر می‌فرستد و بخشی از روند برنامه است. به همین خاطر سه‌شنبه‌ها حالا رنگ و بویی متفاوت دارند، چون مخاطب با خنده و اندیشه هم‌زمان درگیر می‌شود.

ویژگی ساختار سه‌شنبه‌های كتاب فرهنگ چیست؟

ساختار برنامه به‌صورت طنز طراحی شده و از لحظه‌ی نخست بر پایه مشاركت مخاطب می‌چرخد. مجری كارشناس ما، مهدی فرج‌اللهی، كه خود شاعر و طنزپرداز است، در ابتدای برنامه یك مصرع از شاعران بزرگ ایران را می‌خواند و از شنوندگان دعوت می‌كند مصرع دوم را با ذوق خود بسرایند و برای ما بفرستند. آنچه اهمیت دارد صرفاً درست‌نویسی یا وزن شعری نیست، بلكه خلق لحظه مواجهه با شعر و خلاقیت است. ما می‌خواهیم شعر و طنز در زندگی روزمره مردم جریان پیدا كند، نه فقط در كتابخانه‌ها بماند.

تركیب همكاران و عوامل این برنامه چگونه انتخاب شده است؟

هدف ما داشتن فضایی زنده و متنوع بود. برای همین، گویندگی را به فاطمه حقیقت‌ناصری سپردیم كه با صدای گرمش ارتباط خوبی با مخاطب برقرار می‌كند. هماهنگی بر عهده‌ی مژگان پارساحسینی است و در بخش‌های نمایشی و طنز، ارسلان جولایی اجرا و بازی داردكه چند تیپ را صداپیشگی می كند. حضور او باعث شده بخش‌های نمایشی، جنبه‌ی آموزشی و تفریحی توأمان پیدا كند. از سوی دیگر، منصوره كردی، مدیر گروه تاریخ و اندیشه، نقش مهمی در هدایت فكری و محتوا دارد. او در تمام جلسات سوژه‌یابی حضور دارد، ایده می‌دهد و به گروه كمك می‌كند برنامه از مسیر فرهنگی خود خارج نشود.

مهم‌ترین محور محتوایی برنامه چیست؟

ما در پاییز وارد فصل تازه پخش شده‌ایم نگاه ما به طنز، اخلاق‌محورتر و پژوهشی‌تر شده است. برنامه با بخش‌های تازه‌ای مانند «جرآید» (مرور اخبار طنز در مطبوعات)، «میكروفون داغ» (مصاحبه با طنزپردازان جوان و معرفی آثار آنان)، «انجمن شاعران زنده» و گاستاد تضمین گل‌خوار» ادامه پیدا می‌كند. در بخش گفت‌وگو نیز از حضور اكبر كتابدار، طنزنویس و پژوهشگر این حوزه بهره می‌بریم. ایشان در هر قسمت یكی از جنبه‌های طنز ایرانی را بررسی می‌كند؛ برای مثال در یكی از برنامه‌ها درباره‌ی ظرافت طنز سعدی در گلستان سخن گفت.

شما از «جرآید» و «میكروفون داغ» گفتید؛ این بخش‌ها چه هدفی را دنبال می‌كنند؟

نگاه برنامه فراتر از اجرای صرف یك برنامه رادیویی است؛ ما می‌خواهیم جریان طنز را در ذهن مخاطب زنده نگه داریم. در بخش «جرآید»، تازه‌ترین یادداشت‌ها، جشنواره‌ها و اخبار طنز كشور مرور می‌شود تا پل ارتباطی میان اهل قلم و شنوندگان ایجاد شود. بخش «میكروفون داغ» نیز تریبونی است برای معرفی چهره‌های تازه و به‌ویژه بانوان طنزپرداز كه حضورشان در این عرصه رو به افزایش است. این بخش در واقع مدرسه كوچكی از تجربه‌كاری طنز است كه تلاش می‌كند چهره‌های دیده‌نشده را به جامعه ادبی معرفی كند.

بخش‌های ادبی مانند «كتابخانه فرهنگ» چگونه طراحی شده‌اند؟

«كتابخانه فرهنگ» از محبوب‌ترین بخش‌های برنامه است. در این قسمت، شعر و طنز در قالب یك مسابقه خلاقانه تركیب می‌شود. ما مصرعی از شاعران مطرح ارائه می‌دهیم و از مخاطبان می‌خواهیم مصرع دوم را خودشان بسرایند. مصرع برگزیده از نظر ادبی و طنز بررسی شده و در برنامه خوانده می‌شود. اما نكته این‌جاست كه ما خود را محدود به انتخاب یك برنده نمی‌كنیم؛ هر مصرعی كه رگه‌ای از خلاقیت داشته باشد شنیده و پخش می‌شود. به باور من، این همان چیزی است كه طنز را از حالت نخبگانی خارج می‌كند و به جریان عمومی تبدیل می‌سازد.

كمی از دو بخش نمایشی، یعنی «انجمن شاعران زنده» و «استاد تضمین گل‌خوار» بگویید.

این دو بخش كاملاً متفاوت و در عین حال مكمل هستند. در «انجمن شاعران زنده» هر شاعران برجسته تاریخ ادبیات فارسی به‌صورت نمایشی با اجرای ارسلان جولایی به برنامه «دعوت» می‌شوند و درباره‌ی مسائل امروزی به‌صورت طنزآمیز با اشعار و سخنان خود صحبت می كنند و نوعی گفت‌وگو بین زمان‌ها شكل می‌گیرد كه جنبه آموزشی و تلنگر دارد. در «استاد تضمین گل‌خوار» نیز جولایی در نقش استادی با زبانی نمایشی به تفسیر یك مصرع طنز می‌پردازد و در پایان خود آن را به‌نوعی تكمیل می‌كند. این بخش‌ها به برنامه وجهی تئاتری و آموزشی توأمان بخشیده‌اند.

به نظر شما چرا طنز برای شنوندگان اهمیت دارد؟

چون طنز فقط خنده نیست؛ نوری است كه تاریكی را می‌بیند، نه آن‌كه از آن بگریزد. طنز واقعی محصول تلخی‌هاست، اما خودش تلخی نمی‌آورد. با یك جمله ساده یا شعر كوتاه، می‌تواند حقیقتی را روشن كند كه شاید جدی‌ترین سیاست‌ها نتوانند بیان كنند. در كتاب فرهنگ تلاش می‌كنیم از قدرت طنز برای آموزش و فرهنگ‌سازی استفاده كنیم. مردم از ما شنیده‌اند كه می‌شود با خنده، درد را گفت و با شوخی، تفكر را برانگیخت.

برنامه چه بازخوردی از مخاطبان گرفته است؟

خوشبختانه استقبال زیادی داشته‌ایم. شنوندگان در تماس‌ها و پیامك‌ها می‌گویند كه برنامه حالشان را خوب می‌كند و در عین حال باعث می‌شود نگاهشان به ادبیات عمیق‌تر شود. خیلی از شركت‌كنندگان در مسابقه‌ها می‌گویند همان لحظه سرودن شعر طنز برایشان آرامش‌بخش و خلاقانه است. این بازخوردها برای ما نشانه موفقیت است. به نظر من مخاطبان، ادامه‌دهندگان راه ما هستند؛ كسانی كه قدم بعدی هر فصل را معنا می‌دهند.

و در پایان، اگر بخواهید فلسفه‌ی برنامه را در یك جمله خلاصه كنید؟

طنز سازوكاری برای انتقال حقیقت است، نه پوشاندن آن. ما در كتاب فرهنگ سعی می‌كنیم یادآوری كنیم كه لبخند، وقتی از دل درد و دانایی می‌آید، می‌تواند سازنده‌ترین زبان گفت‌وگو باشد.

برنامه‌ی «كتاب فرهنگ» با محو یا طنز سه‌شنبه‌ها ساعت 20 از گروه تاریخ و اندیشه رادیو فرهنگ بر روی موج‌های FM 106 مگاهرتز و AM 585 كیلوهرتز پخش می‌شود؛ این برنامه روایتی از طنز ایرانی در مسیر خرد و فرهنگ است.